Ένα κείμενο για το λαϊκισμό

Ο Α., μαθητής από σχολείο της Αθήνας, έστειλε στο μπλογκ της Μαθητικής Αντίστασης το παρακάτω κείμενο:

Πριν ακόμη μιλήσεις για μια άλλη (ούτε καν σοσιαλιστική) λύση στην κρίση ακούς από παντού ότι είσαι λαϊκιστής. Κάθε παρέκκλιση από τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές είναι λαϊκισμός Αυτό είναι λίγο-πολύ κάτι που, με την απαραίτητη δόση προπαγάνδας, όλοι μας έχουμε αφομοιώσει και οφείλουμε να το επαναλαμβάνουμε 2-3 φορές τη μέρα για να δείχνουμε σε όλους πως είμαστε σοβαρά, υπεύθυνα και πολιτικοποιημένα άτομα. Για ποιο λόγο όμως οι πολιτικές αυτές είναι οι σωστές και όλοι μας πρέπει να είμαστε ρεαλιστές και να τις ακολουθήσουμε και There Is No Alternative; Είναι απλούστατα οι σωστές επειδή κάποιοι –καμιά 100σταριά πολιτικοί, μεγαλοεπιχειρηματίες, τραπεζίτες και έγκριτοι επιστήμονες, Έλληνες και ξένοι- έχουν τσεκάρει, με βάσει ορθολογικά κριτήρια, πως το πρόγραμμα «βγαίνει» (γι’ αυτούς τουλάχιστον). Απλώς εμείς δε το βλέπουμε ακόμη γιατί δεν είμαστε τελείως άσχετοι από οικονομικά, μπορεί και επειδή δεν είμαστε μεγαλοαστοί. Γι΄ αυτό και καλό θα ήταν να μην πετάμε τις μαλακίες μας κάθε 3 και λίγο και να βγάλουμε επιτέλους το σκασμό για να κάνουν τη δουλειά τους με την ησυχία τους οι τεχνοκράτες. Ξέρουν αυτοί. Άλλωστε όταν λέμε ότι ο λαϊκισμός είναι κακός κατά βάθος εννοούμε ότι και ο λαός είναι κακός, αφού είναι αμόρφωτος, χωρίς κριτική σκέψη, υπερβολικά εύπιστος, διαφθείρει τις κυβερνήσεις και τα τρώει μαζί τους και απαιτεί, με πλήρη άγνοια οποιασδήποτε οικονομικής λογικής, δημόσια και δωρεάν παιδεία, υγεία κτλ. 

Βέβαια το πολίτευμα ονομάζεται «δημοκρατία» (έστω και κατ’ όνομα) και δεν ακούγεται πολύ όμορφο να λαμβάνει όλες τις αποφάσεις μια σπείρα «ειδικών», ένα ποσοστό μικρότερο του 1% του λαού. Ούτε και ο λαός, από τον οποίο «πηγάζουν όλες οι εξουσίες» (!!!!), να στιγματίζεται ως η μεγαλύτερη απειλή για τη δημοκρατία. Αλλά ποιος τα κοιτάζει αυτά όταν κάποιοι άνθρωποι έχουν βαλθεί να μας σώσουν, με το ενδιαφέρον που ένας μονάρχης του μεσαίωνα μεριμνούσε για το λαό του και για το καλό του δεν τον συμβουλευόταν ποτέ. Βέβαια υπάρχουν κάποιες αξεπέραστες διαφορές με τον μεσαίωνα (σήμερα ούτε υπάρχουν δουλοπάροικοι οι οποίοι ανταλλάσουν την εργασία τους με την προστασία του βασιλιά, καλλιεργούν τα χωράφια των φεουδαρχών, είναι δεμένοι με τη γη τους και δεν έχουν καμία ελευθερία, ούτε κάθε περιοχή είναι απομονωμένη, ούτε και οι κρίσεις οφείλονται σε πτώση της παραγωγής και σε καιρικά φαινόμενα ούτε ούτε ούτε). Όμως αυτό το πράγμα σήμερα σίγουρα δεν ονομάζεται δημοκρατία. Μάλλον ονομάζεται «αστική δημοκρατία», και σε περιόδους κρίσης αποκαλύπτεται περισσότερο παρά ποτέ το αληθινό της πρόσωπο: ψήφος για όλους, εξουσία στο κεφάλαιο.
Παρ’ όλα αυτά θα ήταν παράδοξο να υποστηρίζουμε πως ο λαϊκισμός είναι μόνον ένα φάντασμα το οποίοι επικαλείται η ελίτ (οικονομική, κοινωνική, πολιτική…, αν και σε μεγάλο βαθμό αυτές ταυτίζονται), για να περάσει τις θέσεις της μέσω του αντιλαϊκισμού. Ακριβώς επειδή όλοι μας έχουμε εμπειρίες από αυτόν, π.χ. μπορούμε να συμφωνήσουμε ότι το «λεφτά υπάρχουν» ήταν λαϊκίστικο. Ποιο ήταν όμως το γνώρισμα που το έκανε λαϊκιστικο; Αν είναι το ότι τελικά λεφτά δεν υπήρχαν (κάτι που αποδεδειγμένα το γνώριζαν αυτοί που το έλεγαν), δηλαδή το ότι είναι ένα ψέμα, τότε θα έπρεπε να είναι λαϊκίστικη και η λογική «οι θυσίες πιάνουν τόπο» «έρχεται η ανάπτυξη» κτλ. Γιατί το ένα είναι λαϊκίστικο και τα άλλο όχι; Ποια είναι η έννοια του λαϊκισμού;

Μάλλον είναι ένα είδος πολιτικού λόγου. Δεν προέρχεται αποκλειστικά από την σοσιαλδημοκρατία ούτε αποκλειστικά από τη δεξιά ούτε και αποκλειστικά από την αριστερά. Ενδεικτικά στην Ελλάδα έχουν κατηγορηθεί ως λαϊκιστές κυρίως οι Ανεξάρτητοι Έλληνες, το ΠΑΣΟΚ (πριν το μνημόνιο), και ο ΣΥΡΙΖΑ. Ποιο είναι το κοινό τους σημείο, αφού όπως είδαμε κι άλλοι (αν όχι σχεδόν όλοι) προσπαθούν να μας εξαπατήσουν με ψέματα; Είναι εξ’ ορισμού αρνητικό χαρακτηριστικό; Και γιατί εξαπλώθηκε τις τελευταίες δεκαετίες μόνον; (η λέξη υπήρχε και παλιότερα -βλ. ρώσικος λαϊκισμός- όμως με άλλη σημασία από τη σημερινή: π.χ. ο ρώσικος λαϊκισμός ήταν ένα κίνημα με βάση κυρίως την ιντελιγκέντσια (τους διανοούμενους), επηρεασμένο από μαρξιστικές και αναρχικές ιδέες, πρόδρομος των ρωσικών επαναστάσεων του 20ου αιώνα, με εκφραστές όπως ο Μπακούνιν και ο Ντοστογιέφσκι), Ενδιαφέρον έχει η άποψη του μαρξιστή Ερνέστο Λακλάου σχετικά με το πώς εξαπλώθηκε και τι είναι ο λαϊκισμός. Παραθέτω τα λόγια του: «Μέχρι και τα μέσα του 20ού αιώνα, το επίκεντρο των κινητοποιήσεων εναντίον τού συστήματος εντοπιζόταν σε οργανώσεις της εργατικής τάξης. Στη συνέχεια, όμως, αυτός ο «κόσμος» άρχισε να αποσυντίθεται εξαιτίας της τάσης προς «τριτογενοποίηση» της ευρωπαϊκής οικονομίας (καθώς ο πλούτος παράγεται πλέον κυρίως από τον τομέα των υπηρεσιών). Οι «θύλακες» της εργατικής τάξης στις πόλεις έπαψαν να είναι αποτελεσματικοί στην αναπαραγωγή μιας «προλεταριακής» κουλτούρας. Έτσι, οι κοινωνικές συμμαχίες των μη προνομιούχων έλαβαν νέα μορφή, πολύ πιο ρευστή, αφού το ιδεολογικό της περιεχόμενο κινείται ενίοτε προς τα αριστερά και άλλοτε προς τα δεξιά. Οι επικλήσεις προς το «προλεταριάτο» δεν βρίσκουν πλέον ανταπόκριση, γιατί οι βιομηχανικοί εργάτες αποτελούν πολύ μικρό μέρος του εργατικού δυναμικού. Εν ολίγοις, η πολυδιάστατη έννοια του λαού αντικατέστησε εκείνη του προλεταριάτου στο επίκεντρο του αντισυστημικού/αντιπολιτευτικού πολιτικού λόγου. (…)Η λαϊκιστική λογική, είτε προέρχεται από τα αριστερά, είτε από τα δεξιά, έχει ένα και μόνο βασικό χαρακτηριστικό: τη διχοτόμηση του κοινωνικού πεδίου ανάμεσα στους «προνομιούχους» και τους «μη προνομιούχους». Ο λαϊκιστής απευθύνεται στους τελευταίους –παρακάμπτοντας το θεσμικό πλαίσιο της κοινωνίας– και ζητά την υποστήριξή τους, ώστε να ανατραπεί το υπάρχον «κατεστημένο». Αυτή είναι κλασική μορφή του λαϊκισμού» (από το τ.110, «σύγχρονα θέματα») Ή, όπως το διατυπώνει και το Cambridge dictionary (βλ. λήμμα «populism») λαϊκισμός είναι μια «πολιτική ιδέα και δράση που στοχεύει στην αντιπροσώπευση των επιθυμιών και των αναγκών του απλού λαού».

Μπορούμε να το δοκιμάσουμε και ανάποδα: Αντιγράφω από το λεξικό του Μπαμπινιώτη : «λαϊκισμός: «ο έπαινος και η κολακεία των αδυναμιών και των ελαττωμάτων του λαού, καθώς και η υιοθέτηση θέσεων που τον ευχαριστούν, χωρίς όμως να τον ωφελούν, με σκοπό την εξασφάλιση της εύνοιας του» . Εδώ ο «έπαινός και η κολακεία» είναι το ότι δίνεται σημασία στα προβλήματα του λαού, οι «αδυναμίες» το ότι ο λαός έχει οικονομικά προβλήματα, τα «ελαττώματα» το ότι θέλει να εκδικηθεί την ελίτ που πλούτισε κλέβοντάς τον, η «υιοθέτηση θέσεων που τον ευχαριστούν» το ότι υιοθετεί κάποια λαϊκά αιτήματα, το «χωρίς όμως να τον ωφελούν» δείχνει την αντίληψη που περιγράψαμε πιο πάνω (μόνο το 1% μπορεί να έχει άποψη για το τί είναι σωστό) και το «με σκοπό την εξασφάλιση της εύνοιας του» δηλώνει τον αυτονόητο σκοπό κάθε κόμματος και κάθε πολίτη που πιστεύει πως έχει δίκιο σε ένα θέμα. 

Άρα ο πρώτος εχθρός της δημοκρατίας είναι το κίνημα που επιζητά την εκχώρηση εξουσιών από τον λαό σε μια κλίκα προνομιούχων μεγαλοαστών και όχι ένα κίνημα που συμμερίζεται, έστω και λίγες, ανησυχίες το λαού; Ωραία, αλλά και ο λαϊκισμός δε θα μπορούσε να αποτελεί κίνδυνο; Ο λαϊκισμός έχει ένα σπάνιο προτέρημα, το ότι μπορεί να συνενώσει τις μάζες για έναν γενικό σκοπό. Για κανέναν λόγο δεν είναι αδύνατο να είναι αυτός ο σκοπός προοδευτικός, όπως επίσης και δεν αποκλείεται να είναι και βαθύτατα συντηρητικός. Όπως το θέτει ο Λακλάου, ο λαϊκισμός είναι ένας ουδέτερος όρος: το κατά πόσο θα είναι αντιδραστικός ή όχι εξαρτάται από το περιεχόμενο των αιτημάτων του. Έτσι έχουμε λαϊκιστές όπως ο Τσάβες, ο Έβο Μοράλες, αλλά και λαϊκιστές όπως ο Καμμένος ή ακόμη χειρότερα η ιταλική Λέγγα του Βορά. Ας σταθούμε όμως στο χώρο μας. Μέσα στον λαϊκισμό μπορούν να ξεχωρίσουν και προοδευτικά αιτήματα. Μπορεί όμως ο λαϊκισμός να γίνει ο φορέας ενός προοδευτικού κινήματος, ή μήπως δημιουργεί εξ’ ορισμού σχέσεις λατρείας του ηγέτη από τις μάζες, κάτι αντίθετο με οποιαδήποτε αριστερή αρχή; Όμως δε μπορούμε να απαιτούμε από μια ολόκληρη κοινωνία να βρίσκεται στην πρωτοπορία, γιατί τότε καταλήγουμε στην παγίδα που πέφτουν και οι υπερασπιστές της ανθρωπιστικής παιδείας ως λύσης για τα πάντα. Πώς θα προέλθει μια τέτοια παιδεία (κοινωνία στην περίπτωσή μας) μέσα από τις υπάρχουσες κοινωνικές συνθήκες; Είναι απαραίτητο να μεταβληθούν πρώτα αυτές. Αυτό το βλέπουμε και από την ιστορία. Για παράδειγμα όλες οι επαναστάσεις έχουν πρωτίστως υλικά αίτια (σχεδόν πάντα την πείνα και την εξαθλίωση), τα οποία βρίσκουν μια ταιριαστή ιδεολογική φόρμα. Όμως και ο ίδιος ο Τσάβες, από τους πιο χαρισματικούς ηγέτες των τελευταίων χρόνων, όταν ξεκινούσε την πολιτική του σταδιοδρομία ίσως να μη φανταζόταν πως θα υιοθετούσε έστω και κάποιες αρχές του σοσιαλισμού, αλλά οι συνθήκες που διαμορφώθηκαν τον οδήγησαν σε αυτές. Και το λαό επίσης. Από κει και πέρα, επαφίεται στον κάθε ηγέτη αν θα διεκδικήσει ένα μερίδιο λατρείας από τον λαό, ή θα τον βάλει μπροστά στις μάχες με την ελίτ, και θα τον καταστήσει κέντρο πρωτοβουλιών. Μέχρι τότε ο λαϊκισμός είναι ένα μέσο που έχουμε στη διάθεση μας. Από τον τρόπο που θα τον χρησιμοποιήσουμε εξαρτάται αν θα λειτουργήσει αντιδραστικά ή θα επιταχύνει την πορεία προς τον κομμουνισμό και την αληθινή δημοκρατία.